مساجد معروف تهران

در شهرهاي قدیمي ایران مي توان کمال هماهنگي و آمیختگي و یکپارچگي اجزایي مانند مسجد، مدرسه، بازار و میدان را در هیات یک کل دید. اجزایي که در کل محو شده اند. به عبارت دیگر این اجزا نیستند، که بافت شهر را تشکیل مي دهند بلکه بافت شهر شامل اجزایي مثل مسجد، مدرسه و خانه است. وراي عناصر و اجزاي اصلي که کنار هم قرار مي گیرند، چیز دیگري وجود دارد و آن ارتباط است.

به طور کلي مي توان گفت، ضعف طراحي مسجد به سبک جدید در ایران در چند دهه اخیر و قرارگیري این عنصر مهم شهري در بافت، معلول همین عدم ادراک فضایي از بافت و مساجد قدیمي است. حقیقت آن است که آثار تاریخي، به خصوص بناهاي مذهبي در غوغاي تهران بزرگ گم شده اند و امروز تهران شهري بي هویت و بدون ریشه جلوه مي کند

. مساجد تهران و مدارس بیشتر در دوران پایتختي تهران ساخته شده اند و به همین خاطر چهره اي متعلق به دوران متاخر معماري ما دارند. ظهور و رواج ترکیب مسجد- مدرسه به شکل هاي گوناگون به همین سبب است.  این ترکیب را مي توان در بناهایي مانند مسجد- مدرسه سپهسالار به وضوح شاهد بود. در طرح سایر مساجد یا مدارسي که به صورت کامل مسجد- مدرسه را پیدا نکردند نیز مي توان تعلق خاطر به  این ترکیب جدید را مشاهده کرد. به  این معنا که مدارس اغلب داراي «شبستاني بزرگ» یا «گنبدخانه» هستند و مساجد صاحب چند حجره مدرسه اي شده اند. «مسجد امام» و«مدرسه شهید مطهري» نیز از بناهاي شاخص تهران هستند.

این دو بناي عظیم هر کدام به نوبه خود از مهم ترین بناهاي تاریخي  ایران محسوب مي شوند.
مسجد امام، به خاطر اتکا و وفاداري به سنت هاي دیرین طراحي مساجد در دوران متاخر و مدرسه شهید مطهري به خاطر جست وجوي معمارانه در جهت تغییر و تحول در الگوهاي طراحي و تزیین ابنیه در عین احترام به سنن قدیمي، در تاریخ معماري ما جایگاه خاصي دارند. در ادامه به بررسي چند نمونه از مساجد شاخص شهر تهران مي پردازیم.

مسجد مدرسه سپهسالار (شهيد مطهری)

«مسجد مدرسه سپهسالار» در جنوب شرقي «میدان بهارستان» تهران در جنوب کاخ مجلس شوراي ملي با هشت  متر از سطح حیاط 40 مناره بلند که دو مناره آن بیش از  متر ترکیب 35 بلندي دارند و گنبدي با ارتفاع نزدیک به حجمي  بي نظیري ساخته است. کمي  پایین تر از گوشه جنوب  متري 25 شرقي میدان، «جلوخان» مسجد قرار دارد.

دو مناره و یک عقب نشینیي با الگوي نیم هشتي سردر ورودي را در خود جاي داده است. از بناهای ساخته شده در دوره قاجار با  متر مربع و دارای دو طبقه است. 1600مساحت بانیان این بنا «حاج میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی»، صدراعظم دوره ناصرالدین شاه و برادرش «مشیرالدوله» بودند. سپهسالار در نقشه کشی، معماری و وضع ساختمان این بنای بزرگ، طرح و نقشه شرقی اسلامی را در نظر داشت.

نقشه این مجموعه و شیوه معماری آن تلفیقی از سبک معماری «مسجد جامع اصفهان» در قسمت هشتی و ورودی، «مسجد ایاصوفیه استانبول» و نماسازی آن یادآور مدرسه «چهارباغ اصفهان» است. طراح بنا «میرزا مهدی خان شقاقی» (ممتحن الدوله) و معمار آن «میرزا ابولحسن قمی» بودند.  این بنای تاریخی در مورخ1315/3/30 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

«مصلاي مسجد» به چهل ستون معروف است و از44 ستون سنگي مرتفع تشکیل شده است. صحن مدرسه داراي چهار باغچه، چهار خیابان و یک حوض بزرگ است که بخشي از آب جاري قنات تهران به آن راه مي یافت. شکل کالبدی  شکل کلی ساختمان ًبنا که شامل پلان، نما و مقطع و نهایتا باشد، ایرانی است. اگرچه پلان مسجد در زیر گنید خانه به نوعی نوآوری محسوب می شود و با اتصال چهار فضای مکعب شکل به فضای زیر گنبد، وسعت و حجم این قسمت افزایش یافته است.

طرح این قسمت شباهت به پلان مساجد عثمانی در ترکیه دارد. نظام گردشی ساختمان به صورت ورود از مجاور یک ایوان (ایوان غربی) به حیاط مرکزی مسجد و ارتباط به قسمت های مختلف مسجد از طریق حیاط مرکزی  یک نظام گردشی ایرانی است. با توجه به اینکه ًاست که کاملا جزئی ًنفوذ معماری فرنگی و عثمانی در این ساختمان نسبتا است و منبع الهام، شکل کالبدی، عناصر معماری و نوع مصالح  ایرانی است، لذا این ساختمان در چارچوب ًو سازه عمدتا سبک معماری سنتی ایران می گنجد. این مسجد، به صورت حیاط مرکزی چهار ایوانی طراحی شده است. از زمان سلجوقیان و به طور اخص از زمان احداث «مسجد جامع زواره» (قرن ششم ه.ق) در استان اصفهان، مسجد حیاط مرکزی چهار ایوانی به صورت سمبل و نمادی از مساجد ایرانی درآمده است. «اندره گدار» این نوع مساجد را «مساجد ایرانی» و «دکتر محمدکریم پیرنیا» آنها را «مساجد چهار ایوانی» نامیده اند.

این اسم گذاری در مقابل مساجد شبستانی سبک عربی که دارای حیاط مرکزی فاقد ایوان است، به کار رفته است. شایان توجه است که شباهت هایی بین این مسجد و مساجد  پلان مسجد در ً عثمانی در ترکیه مشاهده می شود. خصوصا زیر گنید خانه که به صورت چلیپا است و در مساجد ایران کمتر این نوع پلان وجود دارد. هم چنین خیز کم گنبد، تعداد زیاد گلدسته (هشت عدد) بی شباهت به مساجد عثمانی  این مسئله بی ارتباط به این موضوع نباشد که ًنیست. احتمالا هجری قمری، وزیر 1279-1275 سپهسالار بین سال های مختار ایران در استانبول بوده است و هم چنین «خان شقاقی» با معماری عثمانی و شهر استانبول از نزدیک آشنایی داشته است. طرح سفارت ایران در استانبول در زمانی که سپهسالار سفیر ایران در آنجا بود، توسط میرزا مهدی خان کشیده شده است .

مسجد جامع تهران

این بنا در نزدیکي بازار تهران قرار دارد. و نزدیک ترین راه  خرداد و  از طریق گذر «نوروز 15 دسترسي به آن از خیابان خان» است. با توجه به نزدیکي  این مسجد به «مسجد امام» فاصله این دو مسجد را «بین الحرمین» گویند. در خصوص تاریخ ساخت  این بنا اطلاعات دقیقي در دست نیست. علي رغم نظرهایي که ساخت اولیه آن را به قرن نهم ه.ق نسبت مي دهند، آثار معماري کنوني قدیمي تر از قرن سیزدهم ه.ق نیست. ابتدا طرف جنوبي  که  ایوان بزرگ و مقصوره در آن واقع است، بنا شده و بعضي گویند که  این نیز یک دفعه ساخته نشده است.

به هر حال بنایي قدیمي  و از قراین چنین معلوم مي شود که در عهد «شاه عباس ثاني» و  ه.ق به اهتمام «رضي الدین نامي» ساخته شده 1072در سنه  ه.ق مرحوم «شیخ رضا»  این سمت و 1252است و در سنه بعضي جاهاي دیگر مسجد را مرمت کرده، که تاریخ  این تغییر در  ایوان در آخر کتیبه اي از گچ، مسطور است. بعدها شبستان بزرگ و سپس گرمخانه ساخته شد. البته ممکن است ساخت  این دو شبستان هم زمان صورت گرفته باشد. پس از چندي مرحوم «حاج میرزا مسیح تهراني» شبستان چهل ستون را در شرق مسجد، بنا کرد. تاریخ  این ساختمان، بنا به گفته  ه.ق و بنا به گفته مرحوم « آیت الله حسن سعید 1202برخي،  ه.ق است.

تاریخ مرمت و تعمیر آن بر اساس 1226تهراني»،  ه.ق است. 1240 کتیبه سر در شبستان سال بناي کنوني مسجد به مساحت تقریبي  چهار هزار متر مربع، داراي چهار شبستان بزرگ، یک شبستان زیرزمیني و بناي صحن وسیع  – دیگري بر بالاي آن در مجموع شش شبستان مستطیل شکل شرقي غربي  و دو  ایوان بزرگ از عهد قاجاریه و هم چنین بخش هاي نوسازي چون کتابخانه است. شبستان جنوبي، به نام مرحوم «شاه آبادي» و شبستان بالاي زیرزمین به نام مرحوم «استرآبادي» معروف شده است. شبستان جنوبي داراي هشت ستون یا جرز و پوشش طاق و گنبد است. «شبستان بزرگ» که در کنار  این شبستان قراردارد، داراي  ستون است و هنگام تابستان مورد استفاده قرار مي گیرد. 10 ستون در امتداد دو 12 «شبستان گرمخانه یا زمستاني» با شبستان قبلي قرار دارد و در کنار آن دو بخش قدیمي  مسجد را تشکیل مي دهد و ظاهرا واقف یا واقفان اصلي مسجد را در همین سه شبستان قرار داده اند.

زیرزمین شمال صحن مسجد بعدها به صورت شبستان در آمده است. روي  این بخش در ابتدا به صورت  ایوان (طاقنما) بوده است که سال هاي بعد خراب شده است. «شبستان جنوبي  یا شاه آبادي»، محراب کاشیکاري زیبایي دارد و بر سردر ورودي شبستان نیز  ه.ق نوشته اند. 1252 کتیبه اي گچبري مورخ «مسجدجامع تهران» داراي یک ورودي اصلي در سمت غرب و از طریق بازار شمالي چهارسوق بزرگ و دو ورودي فرعي از سمت شمال شرقي و جنوب شرقي است. ورودي اصلي مسجد، با توجه به ارتفاع زیاد بازار مرتفع ساخته شده است.

بعدها به هنگام مرمت دیوار غربي، کتیبه کاشیکاري سر در ورودي در بالاي آن نصب شده است. از دیگر آثار مسجد، گلدسته چوبي  قدیمي  شبستان بزرگ؛ احتمالا از دوره قاجار، است. در دوره هاي جدیدتر کتابخانه اي در سه طبقه و یک مدرسه علمیه یا چند حجره با شیوه معماري جدیدبه بناي مسجد الحاق شده است.

مسجد امام خميني

این بنا در خیابان پانزده خرداد شرق خیابان ناصرخسرو و جنب بازار تهران واقع شده است. و از بناهاي ارزشمند دوره  ه.ق 1240 تا 1222 قاجار به شمار مي رود. که بین سال هاي توسط «فتحعلي شاه قاجار» ساخته شده و بعد از مرگ وي در زمان « ناصرالدین شاه» تعمیراتي در آن صورت گرفته و گلدسته هایي به آن اضافه شده است. به نظر مي رسد معمار آن «عبدالله خان معمارباشي» معمار دربار فتحعلي شاه- بوده است. در ساخت و تزیین  این مسجد هنرمندان دیگري از
شیراز و اصفهان نیز شرکت داشته اند. از ویژگي هایي که تنها در  این مسجد دیده مي شود صحني وسیع و شبستاني بزرگ با پوشش گنبدي و و پیشخوان و سردر ورودي بلند کاشي کاري با کتیبه هاي زیباست. هزار مترمربع با 11بناي «مسجد امام» با وسعتي حدود طرح چهارایواني کامل ساخته شده است و مشتمل بر صحن وسیع میاني،  ایوان هاي چهارگانه، گنبدخانه و شبستان هاي ستوندار، رواق ها، سردرها و جلوخان شمالي، به همراه تزیینات زیباي کاشیکاري، گچکاري، حجاري، مقرنس و کتیبه هاي خطي است. مسجد داراي ورودي و سردر اضلاع شمالي، شرقي و غربي  است که در پشت  ایوان هاي مسجد قرار گرفته اند. سردر شمالي که اصلي ترین ورودي بناست، در جنب خیابان  خرداد قرار دارد.

سردر غربي، به بازار بزرگ و سردر شرقي، 15 به بازار صحافان یا بازار بین الحرمین راه دارد. هشتي ورودي، به ایوان شمالي راه داشته که مسدود شده و دسترسي به صحن از طریق دو دهلیز کناري  ایوان شمالي صورت مي گیرد. از آنجا که جهت جلوخان و سردر منطبق با جهت قبله و بناي اصلي مسجد نیست، همانند مسجد امام اصفهان با اعمال چرخش نامحسوسي در دهلیزهاي ورودي مشکل اختلاف دو بخش را حل کرده اند. سردرهاي شرقي و غربي  نیز داراي تزیینات کاشیکاري و همان عناصر سردر، هشتي و دهلیزها هستند با  این تفاوت که در  این سردرها اختلاف جهت وجود ندارد. صحن وسیع مسجد به شکل مربع  متر با سطح سنگفرش در میانه داراي حوض 65*65و ابعاد بزرگي است.

در نماي اطراف صحن در چهار جهت اصلي، چها ر ایوان با نماي کاشیکاري و طاقبندي و در اطراف آنها رواق ها و دهنه هاي شبستان ها قرار گرفته است. کاشیکاري مسجد به دو صورت خشتي و معلقي صورت گرفته است. بر بالاي  ایوان شمالي دو گلدسته کاشیکاري و در میانه آنها ساعتي بر پایه کاشیکاري تعبیه کرده اند. گلدسته ها مربوط به دوره ناصرالدین شاه و نصب ساعت مربوط به بعداز آن  ه.ق) است.  ایوان مزبور از دیگر ایوان ها بزرگ تر 1322-1323( و فضاي آن به عنوان شبستان تابستاني مورد استفاده قرار مي گرفته است.

در پشت ایوان جنوبي «گنبدخانه» قراردارد، که فضایي مربعي است که در بالا با گوشه سازي به کثیرالاضلاع تبدیل گشته و گنبدي بر بالاي آن قرار گرفته است. ویژگي خاص گنبد  این بنا «طوقه» یا گنبد کوچکتر با روزنه هایي در ساقه آن است که  آن را بر راس گنبد اصلي بنا ساخته اند و پوشش ورقه هاي زرین دارد. فضاي زیرین گنبد با کاشي و گچکاري تزیین یافته و در ضلع جنوبي  آن محراب و در اضلاع دیگر آن درگاه هایي وجود دارد، که به ایوان جنوبي  و شبستان هاي ستون دار جانبي راه پیدا مي کند.

در اضلاع شرقي و غربي  گنبدخانه دو شبستان ستوندار وسیع با پوشش چشمه طاق و اندود گچ ساخته شده که هرکدام چهار دهانه به سوي صحن دارند. در هر یک از  این شبستان ها دو محراب قرار دارد. شبستان ستوندار دیگري در ضلع شمالي مسجد واقع است که بخاطر آفتابگیر بودن به شبستان گرم شهرت دارد. در دوره اخیر تعمیرات زیادي در مسجد صورت گرفته است.

مسجد سيد عزیز الله

این بنا در محله بازار نزدیک چهارسوق بزرگ و کوچک واقع گردیده و از ابنیه مربوط به دوران فتحعلی شاه است و کاشی کاری های زیبایی از دوران مزبور در آن وجود دارد. بناي مسجد مشتمل بر صحن سه  ایوانه، گنبد، شبستان تابستاني و زمستاني و تزیینات زیباي کاشیکاري است که در دوره اخیر متحمل تغییرات و تبدیلات ناشایستي شده به طوري که صورت قدیمي  آن دگرگون شده است. گنبد و شبستان اصلی آن در سمت جنوب به سبک شیوا و مستحکمی  ساخته شده که تعمیرات مفصل از اصالت تاریخی آن کاسته است. نام فتح علی شاه بر کاشی های صحن شمالی مسجد مکرر به کار رفته بود که با احداث شبستان نوساز آن در سال های قبل از انقلاب تمامی  از بین رفته اند. تاریخ کتیبه های ایوان جنوبی  و  ه.ق، که البته مربوط به تکمیل کاشی کاری 1310شرقی آن و تزیینات مسجد است.

مسجد به سبک مساجد چهار ایوانی ساخته شده است که از آنها تنها سه ایوان باقی مانده است. در سه ایوان مزبور انواع کاشی کاری خوش طرح و با نقش و نگار فراوان و اشکال هندسی موجود می باشد. طاق بندی و شمسه کاری و کاسه های معلق سقف سه ایوان بالاخص ایوان رفیع آن که در مدخل شبستان قدیمی است از آثار تزیینی بسیار ارزنده این مسجد به شمار می رود. منابع و ماخذ در دفتر نشریه موجود است.